Dat Ludwig van Beethoven een geniale en vernieuwende componist was is evident, maar de geromantiseerde verhalen over zijn privéleven zijn omstreden. Juist daarom is Beethoven een geliefd filmpersonage. En hoewel filmmakers soms wellicht iets te ver gaan met hun gefantaseerde interpretaties, films als ‘Immortal beloved’, ‘Copying Beethoven’ en ‘The Beethoven Files’ zijn waardevol voor iedereen die Beethovens muziek wil proberen te doorgronden.
Hoewel Beethoven geen composities voor strijkorkest heeft geschreven speelt strijkersmuziek wel degelijk een belangrijke rol in zijn oeuvre. Niet alleen als onderdeel van de negen imposante symfonieën en de vijf pianoconcerten, maar bijvoorbeeld ook in de zestien strijkkwartetten, de negen vioolsonates en het vioolconcert. Al deze muziek is verwerkt in de drie films die we hebben geselecteerd, met een speciale rol voor de Kreutzersonate, de Grosse Fuge, opus 133 en het Veertiende strijkkwartet, opus 131. Drie werken die Amsterdam Sinfonietta ook heeft uitgevoerd en opgenomen.
Immortal beloved
De plot van ‘Immortal beloved(1994)’ is gebaseerd op een bewaard gebleven maar nooit verzonden brief van Beethoven aan zijn ‘onsterfelijke geliefde’. Voor wie deze brief bedoeld was is tot op de dag van vandaag niet bekend en dat biedt ruimte voor speculatie. In deze film van regisseur Bernard Rose gaat Beethovens vriend Anton Schindler (Jeroen Krabbé) fanatiek op zoek naar deze geheimzinnige geliefde. De verrassende uitkomst van de speurtocht is wellicht niet zo geloofwaardig, maar de motivatie van Schindlers zoektocht is wél overtuigend. De Kreutzersonate speelt daarbij een essentiële rol. Schindler vertelt in de film aan één van Beethovens minnaressen dat hij in 1803 aanwezig was bij de eerste repetitie van deze overrompelende negende vioolsonate en dat Beethoven destijds suggereerde dat deze muziek een spiegel was van zijn ziel. Vervolgens schetste de componist een beeld van een jachtige reis met veel vertraging, van een man die onderweg is naar zijn geheime geliefde en die weet dat zij niet eindeloos op hem zal wachten. Schindler neemt aan dat Beethoven refereerde aan zijn eigen ervaringen, maar hij durfde destijds niet te vragen om welke vrouw het ging. Als hij na het overlijden van Beethoven, op 26 maart 1827, de geheimzinnige liefdesbrief vindt besluit hij op zoek te gaan naar de ‘onsterfelijke geliefde’ van zijn vriend, in de hoop dat hij dan nog dieper door kan dringen tot kern van Beethovens muziek. Hoewel we de waarheid waarschijnlijk nooit meer zullen achterhalen: wie luistert naar deze meeslepende vioolsonate kan zich goed voorstellen dat Beethoven hopeloos verliefd was op een voor hem onbereikbare vrouw.
Copying Beethoven
De film ‘Copying Beethoven‘ gaat vooral over de laatste jaren van Beethovens leven, waarin de componist zo doof was dat hij geen concerten meer kon geven en dat hij assistentie nodig had tijdens het dirigeren. Het idee dat Beethoven vier dagen voor de première van zijn Negende symfonie een jonge, mooie en talentvolle studente kreeg als assistent is pure fantasie van de regisseur Agnieszka Holland, maar dat maakt dit portret van Beethoven als geniale maar gefrustreerde componist niet minder aannemelijk. De weergave van zijn doofheid en de hulpmiddelen die Beethoven gebruikte om toch nog iets te kunnen horen van zijn eigen muziek is in ‘Copying Beethoven’ geloofwaardiger vormgegeven dan in ‘Immortal Beloved’ waarin Beethoven helemaal niets meer lijkt te horen. Hoewel het langste en indrukwekkendste muziekfragment uit deze film afkomstig is uit Beethovens revolutionaire Negende symfonie, spelen de late strijkkwartetten van Beethoven ook een belangrijke rol, met name de Grosse Fuge. De film schetst een aannemelijk beeld van een tot waanzin gedreven dove componist die desondanks nog een paar zeer inventieve strijkkwartetten schrijft. Een prachtige maar ook onthutsende scène speelt zich af vlak na de mislukte première van de Grosse Fuge, als zelfs zijn begaafde assistente moet toegeven dat zij deze muziek niet kan begrijpen. Gelukkig is ze wel meteen ontvankelijk voor de wonderbaarlijke openingsmelodie uit het Veertiende strijkkwartet, die Beethoven in deze film dicteert aan zijn assistente omdat hij zelf te ziek is om te schrijven.
The Beethoven Files
Wie na het kijken van de hierboven genoemde films nieuwsgierig is naar de feiten rond Beethovens doofheid, zijn vriendschappen en zijn liefdesaffaires, kan het best de toegankelijk geschreven biografie van Beethovenkenner Jan Caeyers lezen. Daarnaast is de documentaire ‘The Beethoven Files (2014)‘ van Hedwig Schmutte en Ralf Pleger ook zeer informatief. Naast een fictieve verhaallijn over Beethoven en zijn geheime geliefde, die in deze film wordt gesitueerd in het heden, komen diverse Beethovenexperts aan het woord, waaronder ook Jan Caeyers. Samen schetsen deze experts niet alleen compacte biografie van de componist -vergezeld van diverse muzikale voorbeelden – ze laten ook zien wat we kunnen weten over Beethovens doofheid, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek naar de diverse gehoorklachten die Beethoven beschreef aan zijn dokters en zijn vrienden. Er zijn zelfs geluidsfragmenten gemaakt door computerprogramma’s die een indruk geven van hoe vervormd Beethovens muziek in zijn eigen oren moet hebben geklonken. Het lijkt bijna een wonder dat hij nog zulke composities kon schrijven als de Grosse Fuge en de Negende symfonie. Of had hij nooit zulke vernieuwende, nooit eerder gehoorde muzikale klanken kunnen bedenken als hij niét doof was geweest?
Welke karaktertrekken filmmakers ook benadrukken en uitvergroten en welke feiten ook worden verzonnen, uiteindelijk overheerst in alle Beethovenfilms de enige echte waarheid: de kracht van zijn onsterfelijke muziek.
Geschreven door Noortje Zanen
