Vlak voor Pasen klinkt er in Nederland altijd veel muziek van Johann Sebastian Bach, met alleen al zo’n tweehonderd uitvoeringen van de Matthäus-Passion. Amsterdam Sinfonietta speelt in april weliswaar geen passie, maar wel vier klavierconcerten van Bach en een symfonie van zijn zoon Carl Philipp Emanuel. Aanleiding voor ons om in het leven van de familie Bach te duiken, met behulp van een geromantiseerd filmportret en een fascinerende ideeënroman.
Tegenwoordig is het overduidelijk dat Johann Sebastian (1685-1750) het grootste genie was van de muzikale familie Bach uit de Duitse provincie Thüringen, maar in zijn eigen tijd werden zijn composities niet altijd gewaardeerd. Hij stond vooral bekend als virtuoos organist, orgelkenner en improvisator, en nog niet als geniaal componist. Zijn muziek werd door sommige tijdgenoten zelfs bestempeld als ‘ouderwets’, terwijl zijn zoons Wilhelm Friedemann (1710-1784), Carl Philipp Emanuel (1714-1788) en Johann Christian (1735-1782) juist veel meer experimenteerden met moderne compositietechnieken. Dit contrast tussen ‘oud’ en ‘nieuw’ blijkt bijvoorbeeld ook in de instrumentkeus voor de klavierconcerten. Papa Bach schreef zijn ‘pianoconcerten’ voor orgel en klavecimbel, terwijl zijn zoons de nieuwe fortepiano omarmden, de voorloper van de moderne vleugel. Helaas zijn er maar weinig biografische gegevens van Johann Sebastian Bach bewaard gebleven, waardoor we niet zeker weten wat zijn oordeel was over deze nieuwe fortepiano’s en over de moderne composities van zijn zoons. Dat biedt filmmakers en schrijvers een mooie kans om de ontbrekende informatie kleurrijk in te vullen.
Mein Name ist Bach (2003)
De filmbiografie ‘Mein Name ist Bach’, waarvoor de Zwitserse regisseur Dominique de Rivaz in 2004 de nationale prijs voor beste film kreeg, is een indringend portret van twee grote persoonlijkheden: de beroemde musicus Johann Sebastian Bach en de legendarische koning Frederik de Grote van Pruisen (1712-1786). Uitgangspunt is de beroemde en waargebeurde ontmoeting tussen beide heren. Bach reisde in 1747, drie jaar voor zijn dood, samen met zijn oudste zoon Wilhelm Friedemann naar het hof van Frederik de Grote in Potsdam, waar zijn tweede zoon Carl Philipp in dienst was als klavecinist. Hoe die ontmoeting destijds is verlopen weten we niet precies, maar in ieder geval werd Bach uitgedaagd door de vorst om te improviseren op een ingewikkeld thema, waarschijnlijk bedacht door zijn eigen zoon of door Johann Joachim Quantz, de beroemde fluitist die ook in dienst was aan het hof. Bach heeft ter plaatse waarschijnlijk een eerste poging gewaagd tot een driestemmige improvisatie. Later zou hij het ‘koninklijke thema’ nog verder uitwerken in zijn meesterlijke compositie Musikalisches Opfer, dat hij aan de vorst schonk. Een geschenk voor de eeuwigheid, al heeft Bach vermoedelijk nooit een dankwoord van Frederik ontvangen.
Papa Bach speelt het liefst zijn eigen ‘traditionele’ orgel- en klavecimbelmuziek, terwijl zijn zoons met veel plezier alle moderne fortepiano’s in het paleis uitproberen met hun eigen, nieuwe muziek.
De uitwerking van deze historische ontmoeting in ‘Mein Name ist Bach’ is fictief: in de film voeren Bach en de (veel jongere) vorst vele gesprekken, waarin de vorst zijn bewondering voor het genie van Bach laat merken, terwijl hij tegelijkertijd ook jaloers is. Niet alleen op Bachs talent, maar ook op het contact van Bach met zijn zoons. Want – en dat is wel weer een historisch feit – zelf heeft de vorst erg geleden onder het slechte contact met zijn autoritaire vader (de beruchte ‘Soldatenkoning’) die zijn voorliefde voor muziek afkeurde. Ook de uitwerking van de karakters van Bachs zoons is fictief, maar wat in deze film wel heel treffend wordt geschetst is het verschil tussen de twee generaties en tussen de ‘oude’ en ‘nieuwe’ muziek. Papa Bach speelt het liefst zijn eigen ‘traditionele’ orgel- en klavecimbelmuziek, terwijl zijn zoons met veel plezier alle moderne fortepiano’s in het paleis uitproberen met hun eigen, nieuwe muziek. Met name Amalia, de jongste zus van Frederik de Grote, is dol op de experimentele muziek van Wilhelm Friedemann, terwijl de veel oudere musicus Quantz deze muziek juist te populair en te oppervlakkig vindt. Overigens is het een gemiste kans dat er niet veel meer fragmenten klinken uit de klavierconcerten van Bach en zijn zoons, en uit Bachs Musikalisches Opfer. Al zullen de korte fragmenten wellicht voldoende inspiratie bieden om nog veel vaker naar deze prachtige muziek te luisteren.
Een avond in het paleis van de rede
Het fictieve filmportret van Johann Sebastian Bach maakt de kijker vermoedelijk ook nieuwsgierig naar het hof van Frederik de Grote. Het boek ‘Een avond in het paleis van de rede’ van James Gaines is een aanrader voor iedereen die meer wil weten over deze legendarische vorst, die ondanks het verbod van zijn vader om muziek te maken toch heel verdienstelijk fluit speelde en die een groep uitstekende musici verzamelde voor zijn eigen hoforkest in het paleis in Potsdam. Bovendien gaat Gaines ook uitvoerig in op de genialiteit van Bachs muziek en probeert hij grip te krijgen op de complexe materie van meerstemmige compositietechnieken.
Wie dit boek heeft gelezen, luistert voortaan extra intens naar de doorwrochte muziek van Johann Sebastian Bach
Het boek is net als ‘Mein Name ist Bach’ geïnspireerd op de historische ontmoeting van Bach en Frederik de Grote. In het betoverende verhaal van deze ontmoeting komen volgens Gaines twee wereldbeelden met elkaar in botsing: Bachs wereld van de barok, van het geloof in transcendentie en een hogere sturende macht en Frederiks nieuwe wereld van de Verlichting, de Rede en de empirie. Al deze cultuurfilosofische termen klinken wellicht wat intimiderend, maar Gaines schrijfstijl is zeer aantrekkelijk en onderhoudend. Het resultaat is indrukwekkend: ‘Een avond in het paleis van de rede’ is een briljante mentaliteitsgeschiedenis over een geniale componist en een verlichte despoot. Wie dit boek heeft gelezen, luistert voortaan extra intens naar de doorwrochte muziek van Johann Sebastian Bach.
Lees dit boek in het Engels of in het Nederlands.
Noortje Zanen
