Het Adagietto uit de vijfde symfonie van Mahler zou misschien nooit zo beroemd zijn geworden, als Visconti deze hartstochtelijke muziek niet had gebruikt voor ‘Death in Venice’, een meesterlijke verfilming van de gelijknamige novelle van Thomas Mann. Een indringende, sombere klassieker, waarin Mahlers muziek een dominant rol speelt.
Hoewel Gustav Mahler (1860-1911) vooral voor grote symfonieorkesten schreef, is het beroemde Adagietto uit zijn Vijfde symfonie juist voor een kleinere bezetting van strijkorkest met harp. Mahler schreef de eerste noten van deze symfonie in de zomermaanden van 1901, een zomer die achteraf gezien een belangrijk keerpunt in zijn leven markeerde. Hij had net ernstige bloedingen overleefd en begon vol goede moed aan een nieuwe symfonie, die radicaal zou verschillen met zijn vorige werken. Bovendien ontmoette hij vlak na deze zomer de bloedmooie, intelligente, muzikale en felbegeerde Alma Schindler, met wie hij vier maanden later trouwde. Hij zou de Vijfde symfonie aan haar opdragen. Volgens de vermaarde Nederlandse dirigent Willem Mengelberg (1871-1951), die bevriend was met Mahler en zijn werk in Nederland promootte, was in het bijzonder het Adagietto voor Alma gecomponeerd. “Dit Adagietto was de liefdesverklaring van Gustav Mahler aan Alma!”, schreef de dirigent in zijn partituur van Mahlers Vijfde symfonie. “In plaats van een brief, stuurde hij haar dit manuscript, zonder verdere toelichting. Zij begreep het en schreef hem dat hij moest komen! Beiden hebben me dit verteld.” Bovendien zou de hartstochtelijke melodie van de eerste violen volgens Mengelberg geïnspireerd zijn op een liefdesgedicht van Mahler aan Alma.
“Dit Adagietto was de liefdesverklaring van Gustav Mahler aan Alma!”
Wie dit beroemde citaat van Mengelberg niet kent, zal bij het beluisteren van het Adagietto wellicht niet meteen aan een liefdesgedicht denken. Mahlers melancholische strijkersklanken lijken eerder een verhaal te vertellen over verdriet en afscheid, dan over een nieuwe, ontluikende liefde. Sowieso krijgt het intieme Adagietto een andere betekenis, wanneer het niet zelfstandig klinkt, maar als onderdeel van de complete vijfdeligesymfonie. De ontroerende strijkersmuziek wordt immers omringd door ingewikkelde, lastig te doorgronden muziek voor een zeer groot bezet symfonieorkest. Mahler dirigeerde zelf de première van zijn Vijfde symfonie, op 18 oktober 1904 bij het Gürzenich Orchester in Keulen. Hij was zich ervan bewust hoe baanbrekend zijn nieuwste stuk was, want aan Alma schreef hij: “Wat moet het publiek van deze chaos maken, waarin voortdurend nieuwe werelden worden gecreëerd, die het volgende moment weer te gronde gaan?”
Juist omdat de andere delen van Mahlers Vijfde symfonie zo ingewikkeld en ontoegankelijk zijn, wordt het aansprekende Adagietto regelmatig apart uitgevoerd, onder andere door strijkorkesten als Amsterdam Sinfonietta (die voor dit deel immers alleen nog een extra harpist nodig hebben). Wellicht is het voor sommige luisteraars zelfs een verrassing dat de beroemde strijkersmuziek uit Visconti’s film Death in Venice afkomstig is uit een vijfdelige symfonie van Mahler. Is de zomervakantie niet bij uitstek geschikt om eens in deze materie te duiken? Het beluisteren van de volledige Vijfde symfonie van Mahler is al een flink avontuur, en zal het Adagietto in een nieuwe context plaatsen. Voor Visconti’s meesterwerk uit 1971 heeft de kijker ook een beetje geduld nodig. Het tempo ligt behoorlijk traag en het is een sobere film met weinig dialogen. Maar de thema’s over verboden liefdes en besmettelijke ziekten zijn nog altijd actueel, en de manier waarop Mahlers muziek deze onderwerpen ondersteunt, versterkt en verdiept is fascinerend. Wie zich een beetje ergert aan het karakter van de hoofdpersoon Aschenbach, moet beslist ook de novelle van Thomas Mann lezen. Want daarin krijgt de lezer werkelijk sympathie voor de getergde kunstenaar, die allerlei bloemrijke gedachten formuleert over abstracte ideeën als schoonheid en Platonische liefde.
Het beluisteren van de volledige Vijfde symfonie van Mahler is al een flink avontuur, en zal het Adagietto in een nieuwe context plaatsen
De film gaat, net als de novelle, over een bleke man van middelbare leeftijd, Gustav von Aschenbach, die tijdens zijn vakantie in Venetië in de ban raakt van de tiener Tadzio en meer en meer lijdt aan zijn obsessie voor diens schoonheid. Visconti volgt de verhaallijn van Mann vrij letterlijk, hij veranderde alleen het beroep van Aschenbach. Bij Mann is hij een schrijver, bij Visconti een componist. In beide gevallen gaat het om een hardwerkende kunstenaar die zijn succes eerder te danken heeft aan discipline en wilskracht, dan aan passie en talent. Mahlers muziek speelt een belangrijke rol in Visconti’s film. Op maar liefst vier momenten klinkt het Adagietto vrijwel in zijn geheel (ruim vijf minuten), en iedere keer geeft de muziek de bijbehorende beelden net weer een andere kleur. Aanvankelijk klinkt de muziek nog enigszins hoopgevend, als Aschenbach net aankomt in de beeldschone stad Venetië; nog vol goede verwachtingen, maar wel met een onderhuidse spanning die naderend onheil voorspelt. De tweede keer versterkt de muziek de weemoedige stemming van Aschenbach, als hij heeft besloten om de stad te verlaten en zijn vakantie vervroegd te beëindigen, omdat hij bang is voor de geruchten dat er in Venetië een besmettelijke ziekte heerst, en ook omdat hij bang is voor zijn gevoelens voor Tadzio. Maar als Aschenbach ontdekt dat zijn koffers naar een verkeerde bestemming zijn gestuurd, herroept hij onmiddellijk zijn beslissing om Venetië te verlaten en keert hij hoopvol terug naar zijn hotel aan het Lido, hetzelfde hotel waar Tadzio met zijn moeder en zussen logeert. Deze contrasterende gevoelens worden versterkt door Mahlers muziek. De derde keer dat Visconti het Adagietto laat horen, klinkt de muziek nóg onheilspellender dan eerst: na een kansloze en uitputtende achtervolging door de nauwe steegjes van de door cholera geteisterde stad, raakt Aschenbach Tadzio kwijt en stort hij uitgeput en gefrustreerd neer op de grond. Tijdens de verstilde slotscène op een verlaten strand, spelen de strijkers nog één keer Mahlers onweerstaanbare melodieën. Een ontroerend slot van een aangrijpende film.
Noortje Zanen