De ogenschijnlijk eenvoudige muziek van Arvo Pärt weet een uitzonderlijk breed publiek te ontroeren. Dat heeft Amsterdam Sinfonietta vorige maand weer eens mogen ervaren tijdens de succesvolle tournee Spiegel im Spiegel. Maar wat is er nu precies zo bijzonder aan de muziek van deze Estse componist? In de documentaire Het Pärt Gevoel gaat de Nederlandse regisseur Paul Hegeman samen met een aantal professionele musici op zoek naar antwoorden op die ingewikkelde vraag.
Arvo Pärt heeft niet altijd toegankelijke muziek schreven. Als avant-garde-componist in de Sovjetunie botste de jonge Pärt in de jaren 60 tegen de muur van de censuur en raakte hij in een artistieke en spirituele crisis. Na een lange periode van zelf opgelegde afzondering kwam hij in 1976 tot een radicaal gewijzigde stijl die hij ‘tintinnabuli’ noemt, Latijns voor kleine klokken: verstilde muziek die klinkt als het geluid van klokken of bellen. Eenvoud, eenheid en stilte, daar zou het voortaan om draaien in zijn muziek. De bekendste voorbeelden van Pärts nieuwe stijl zijn Spiegel im Spiegel, Tabula Rasa en Fratres. Paul Hegeman gaat in zijn documentaire niet uitvoerig in op de biografie van de componist, noch probeert hij een musicologische verklaring te geven voor het succes van Pärt. Hij laat de muziek zelf spreken, aangevuld met verhalen en ervaringen van professionele musici die het in ieder geval over één ding eens zijn: het is beslist een uitdaging om Pärts schijnbaar eenvoudige muziek te doorgronden.
Inkijkje in het universum van Arvo Pärt
Arvo Pärt wordt doorgaans beschouwd als een een soort kluizenaar, maar wie de componist aan het werk ziet ervaart juist het tegenovergestelde. De 87-jarige toondichter combineert een ongelooflijke gevoeligheid met humor en tomeloze energie. Hoewel Pärt tijdens sommige scènes in de documentaire behoorlijk serieus en streng overkomt, is hij op andere momenten juist zo blij als een kind met wat hij hoort. En dan verraadt hij met een ontwapenende lach dat hij heus niet zo streng is, maar dat hij vooral in opperste concentratie naar de interpretatie van zijn muziek luistert. Dat is onder meer te zien tijdens zijn intensieve samenwerking met het Cello Octet Amsterdam.
Amsterdam Sinfonietta en artistiek leider Candida Thompson spelen óók een rol in de documentaire. Paul Hegeman combineert een concertopname van Tabula Rasa in het Muziekgebouw Amsterdam met bevlogen uiteenzettingen van Thompson over hoe zij Pärts muziek ervaart. ‘Hoewel de noten en ritmes eigenlijk vrij simpel zijn, is het tóch lastig om te spelen, bijvoorbeeld om de juiste fraseringen te vinden en om de aandacht van de luisteraar vast te houden’, aldus Thompson. De uiterst geconcentreerde gezichtsuitdrukkingen van de musici van Sinfonietta laten zien dat het niet speciaal eenvoudig is om Pärts muziek tot klinken te brengen. En hoewel zijn muziek overwegend spiritueel is en je soms al luisterend wordt opgetild naar hogere sferen, heb je volgens Thompson toch je volle verstand nodig om deze muziek uit te voeren.
“Hoewel de noten en ritmes eigenlijk vrij simpel zijn, is het tóch lastig om te spelen, bijvoorbeeld om de juiste fraseringen te vinden en om de aandacht van de luisteraar vast te houden”
Andere musici die Hegeman aan het woord laat zijn bijvoorbeeld koordirigent Daniel Reuss, choreograaf Jiří Kylián en cellisten van het Cello Octet Amsterdam. Reuss benadrukt het contrast tussen de mens Pärt en zijn imago als diepgelovig man. ‘Van binnen is hij nog altijd de kleine jongen uit Rakvere die als een kind zo blij kan zijn met van alles en nog wat. En hij heeft speelse, ondeugende humor.’ Kylián vergelijkt de componist die zulke hemelse muziek schrijft opmerkelijk genoeg met een boom. ‘Zijn wortels staan stevig in de grond, maar zijn takken zijn groen en zijn bloesems zijn prachtig.’ De zoektocht naar het universum van Pärt wordt misschien het treffendst geformuleerd door het Cello Octet. ‘Hij heeft iets in zijn muziek dat universeel aanspreekt op een eigen manier. Iedereen kan een glimp opvangen van iets dat hij herkent, bijvoorbeeld rust, spiritualiteit, vriendschap of homogeniteit. Al die elementen zitten in zijn muziek. En tijdens de zoektocht daarnaar kan je opeens een klik hebben. Dan realiseer je je met elkaar opeens: nu hebben we hem te pakken, nu hebben we het Pärt gevoel!’
Hoewel Paul Hegeman in zijn documentaire geen echte conclusies trekt, schetst hij een prachtig beeld van de betoverende muziek van Arvo Pärt en vangen we een glimp op van de mens achter de componist.
Het Pärt Gevoel kan je bekijken op vimeo: https://vimeo.com/ondemand/thatpartfeeling
Filmtips
Dat Pärts muziek ook een belangrijke rol speelt in de wereld van de filmmuziek blijkt uit de eindeloos lange lijst met films waarin Pärts composities klinken. In onze rubriek ‘Strijkersmuziek in films’ bespraken we eerder al eens vier films waarin Fratres klinkt, maar wist je dat Spiegel im Spiegel ook heel vaak wordt gebruikt door filmmakers? Op websites als Imdb.com en Wikipedia staan talloze voorbeelden. Aanraders zijn bijvoorbeeld de Amerikaanse film Novitiate (waarin Pärts muziek extra diepgang geeft aan de tegenstrijdige gevoelens van een paar aanstaande nonnen in een strenge kloosterorde) en de met een Zilveren Leeuw bekroonde Israëlische film Foxtrot (waarin de klanken van Spiegel im Spiegel verraden dat er onder de woede en het verdriet van twee ouders die op een wrange manier een kind hebben verloren ook nog ruimte is voor aanvaarding en verzoening).
Noortje Zanen