Van alle muzikale dodenmissen is Mozarts overweldigende requiem wellicht het bekendst, maar ook de requiems van Fauré, Verdi en Brahms zijn zeer populair. De dramatische hoogtepunten uit deze meesterwerken worden regelmatig gebruikt in films. De eerste paar noten uit het Dies irae zijn misschien wel de meest geciteerde noten uit het klassieke repertoire. Hoe ziet dat motief eruit en wat zijn de bekendste filmfragmenten?
Requiem aeternam
Al eeuwenlang is de katholieke mis voor de doden, het requiem, een inspiratiebron voor klassieke componisten. Een traditie die rond 1470 begon (met de vroegst overgeleverde meerstemmige dodenmis van Johannes Ockegem) en die tot de dag van vandaag voortduurt. De term ‘requiem’ verwijst naar de openingstekst van de dodenmis die begint met de woorden ‘requiem aeternam’, Latijn voor ‘eeuwige rust’. Ook de vaste delen van de mis hebben een Latijnse benaming, zoals het Kyrie (Heer, ontferm u), Dies Irae (Deze dag van toorn), Agnus Dei (Lam Gods) en Lux aeterna (Eeuwigdurend licht). Aanvankelijk namen componisten de Latijnse tekst letterlijk over, maar vanaf de negentiende eeuw kwam daar verandering in: componisten lieten fragmenten weg of voegden eigen (veelal wereldlijke) teksten toe. Steeds vaker klonken requiems niet alleen tijdens een liturgische dienst, maar ook gewoon als concertstuk in de concertzaal.
Middeleeuws gezang als noodlotsmotief
Filmliefhebbers die nog nooit bewust naar een requiem hebben geluisterd zullen verbaasd zijn hoeveel requiem-citaten er weerklinken in populaire films. De openingsmaten uit het Dies irae zijn waarschijnlijk het vaakst gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan de openingsscène van Stanley Kubricks horrorfilm The Shining, waarin we minutenlang een auto volgen die door een luguber berglandschap rijdt, begeleid door onheilspellende muziek die vooral opvalt door een steeds terugkerend motief van vier dreigend klinkende tonen. Alles wijst erop dat het gezin dat in de auto zit een gruwelijk avontuur tegemoet gaat. Ditzelfde motief klinkt bijvoorbeeld ook in Harry Potter and the chamber of secrets (onder andere als Ron en Harry worden aangevallen door een massa monsterlijke spinnen), Star Wars. A new Hope (tijdens de beroemde ‘Uncle Owen and Aunt Beru’s Death Scene’) en The Lion King (als het leeuwenwelpje Simba wordt geconfronteerd met de dood van zijn vader, de leeuwenkoning Mufasa, en nogmaals aan het eind van de film als Simba de strijd aangaat met zijn gemene oom Scar). Dit herkenbare en onheilspellende noodlotsmotief is gebaseerd op het gregoriaanse gezang ‘Dies irae’ uit de katholieke mis voor de doden. De grimmige, Latijnse tekst gaat over de Dag des Oordeels, aanleiding voor veel componisten om bij deze tekst dreigende, angstaanjagende muziek te schrijven. Luister bijvoorbeeld naar het verpletterende Dies irae van Mozart en de bloedstollende versie van Verdi. Wie de eerste paar noten van dit Middeleeuwse gezang eenmaal herkent, zal verbaasd zijn hoe vaak het terugkeert in films. En dan met name in horror-, sciencefiction-, en fantasyfilms.
Van wanhoop en angst tot troost en vergeving
Het zijn overigens niet alleen die eerste paar noten uit het ‘Dies irae’ die vaak worden geciteerd in films. Ook de laatste alinea van dit gregoriaanse gezang, veelvuldig gebruikt in klassieke composities, keert regelmatig terug: het ‘Lacrimosa dies illa’ (Die tranenrijke dag). Omdat de inhoud van deze tekstregels iets meer ruimte biedt voor troost en vergeving, geeft dat componisten een kans om dit deel van de dodenmis af te sluiten met troostrijke muziek. Met name Mozarts hartverscheurende toonzetting van het Lacrimosa wordt dankbaar overgenomen door filmmakers. Het bekendste filmfragment waarin Mozarts Lacrimosa klinkt is in de prachtige film Amadeus, tijdens Mozarts eigen aangrijpende (en sterk geromantiseerde) sterf- en begrafenisscène aan het eind van de film. Dezelfde meesterlijke muziek van Mozart klinkt bijvoorbeeld ook in de serie The Crown (onder andere tijdens de begrafenis van een zus van prins Philip in Duitsland, vlak voor het uitbreken van de Tweede wereldoorlog) en in de verrassende komedie The Big Lebowski (tijdens een vermakelijke dialoog tussen de oude rijkaard Big Lebowski en de Dude, ‘the laziest man of Los Angeles County’).
“De traditionele tekst van het Dies Irae heb ik vervangen door een minder gewelddadige Latijnse tekst, die ik de neutrale titel ‘Dies’ gaf”
Het gregoriaanse gezang ‘Dies irae’ werd in 1970 overigens uit de liturgie van de katholieke dodenmis geschrapt, omdat de tekst te veel nadruk legde op angst, wanhoop en veroordeling. Mede om die reden liet Fauré het Dies irae weg uit zijn Requiem, het paste niet bij zijn vredige beeld van de dood. De laatste twee regels, het Pie Jesu, gebruikte hij wel. Ook in het gloednieuwe Requiem van Joey Roukens ontbreken de meest beladen en gewelddadige tekstregels. “De traditionele tekst van het Dies Irae over zaken als ‘vergelding’ en ‘verterende vlammen’ heb ik bijvoorbeeld vervangen door een minder gewelddadige Latijnse tekst, die ik de meer neutrale titel ‘Dies’ gaf”, aldus Roukens.
“Ik wilde geen loodzwaar requiem schrijven met alleen maar gitzwarte muziek, maar juist een troostrijk, sereen stuk.” Amsterdam Sinfonietta en het Nederlands Kamerkoor, die samen ook de requiems van Mozart en Fauré hebben uitgevoerd, presenteren op 3 november de wereldpremière van Roukens’ Requiem. “Mijn eigen requiem is een soort hommage aan die lange traditie van requiems waar ik zo van hou.” Hopelijk zullen filmmakers zich ook laten inspireren door Roukens’ indrukwekkende, eigentijdse variant op de traditionele dodenmis.
Noortje Zanen