De muziek van de Estse componist Arvo Pärt vormt een wereld op zich. Zijn ogenschijnlijk eenvoudige composities hebben een onweerstaanbare aantrekkingskracht op vrijwel iedere luisteraar. Geen wonder dat zijn muziek vaak wordt gebruikt in films. De lijst met titels is oneindig, dus we beperken ons deze keer tot één compositie met vier filmtips.
Arvo Pärts Fratres is een van de meest gespeelde hedendaagse composities. De versie voor viool en piano uit 1980 is waarschijnlijk het populairst, herkenbaar aan de brede arpeggio’s voor viool solo waar het stuk mee begint: akkoorden waarvan de noten uitwaaierend ná elkaar klinken in plaats van tegelijkertijd. Maar er bestaan nog veel meer arrangementen, zowel door Pärt zelf geschreven, als door hem geautoriseerd. Volgens Pärt ligt de essentie van de compositie namelijk in de noten, niet in de instrumenten: ‘Muziek moet op zichzelf kunnen staan… twee, drie noten… daarin moet de essentie liggen, onafhankelijk van de instrumenten.’ Zo bestaan er ook versies voor strijkers en voor blazers zonder piano, al dan niet met slagwerk toegevoegd.
Al deze verschillende versies van Fratres zijn enorm populair, worden vaak uitgevoerd in concertzalen over de hele wereld en keren regelmatig terug in films. De meditatieve, bijna betoverende klanken worden op verschillende manieren gebruikt door regisseurs, bijvoorbeeld ter illustratie van spectaculaire natuurbeelden of juist ter illustratie van bepaalde mysterieuze stemmingen van de personages. Ter inspiratie geven we vier tips: twee films die zijn bekroond met een Zilveren Beer, een vroege film van de bekende Duitse regisseur Tom Tykwer en tot slot een documentaire over de uitvinders van de smartphone.
Félicité (2017)
Muziek speelt een belangrijke rol in deze bijzondere film van de Frans-Senegalese regisseur Alain Gomis, bekroond met een Zilveren Beer tijdens de Berlinale 2017. Het rauwe, genadeloze stadsleven in de Congolese hoofdstad Kinshasa staat in contrast met de troostrijke muziek van Arvo Pärt en met de opzwepende muziek van de wereldberoemde band de Kasai Allstars. De trotse alleenstaande moeder Félicité is zangeres in een café in Kinshasa. Wanneer haar zoon gewond raakt bij een motorongeluk gaat ze koortsachtig op zoek naar geld voor de operatie. Deze wanhopige zoektocht naar geld wordt afgewisseld met muzikale optredens in kroegen en met feeërieke nachtelijke fantasieën, soms begeleid door de bezwerende klanken van Fratres. Ontroerend zijn de muzikale fragmenten waarin het symfonieorkest van Kinshasa deze muziek van Pärt uitvoert, voor de musici uit deze ruige stad het enige moment van de dag waarop ze iets moois kunnen doen en tot rust kunnen komen.
El club (2015)
Meteen in de openingsscène van ‘El Club’ speelt Fratres een sfeerbepalende rol. De op het eerste gezicht idyllische beelden van een verlaten strand krijgen dankzij de mysterieuze klanken van Pärt een wat onheilspellend karakter die passen bij de plot van het verhaal. De met een Zilveren Beer bekroonde psycho-thriller van de Chileense regisseur Pablo Larraín gaat over vier ex-priesters (ofwel vier broeders, een aardige indirecte verwijzing naar de titel van Pärts compositie) die een redelijk vredig bestaan leiden in een afgelegen kustplaatsje, ook al hebben ze in het verleden vreselijke zonden begaan. De komst van een vijfde broeder verstoort de rust. Mede dankzij het uitstekende acteerwerk en dankzij de ijzersterke muziek van Arvo Pärt die op verschillende momenten in de film terugkeert krijgt dit op papier tamelijk akelige verhaal over de wandaden van de kerk toch een aangrijpend, menselijk karakter.
Winterschläfer (1997)
Vlak voor zijn internationale hit Lola Rennt maakte de Duitse regisseur Tom Tykwer Winterschläfer. Een pakkende, maar ook beklemmende film over vijf verschillende personen wier levens, soms zonder dat zij het in de gaten hebben, met elkaar verbonden raken door een ongeluk in een Zuid-Duits bergdorp. De strijkersversie van Fratres klinkt niet alleen ter illustratie van de prachtige natuurbeelden van het winterse bergdorpje, maar ook als verbindende factor tussen de personages, die elkaar vaak bij toeval ontmoeten of die elkaar bij toeval juist steeds net mislopen. De kracht van de film zit niet in het verhaal of in de uitwerking van de personages waar je als kijker maar weinig sympathie voor krijgt, maar in het visuele en het muzikale. Het kleurgebruik is overweldigend en de beelden knallen van het scherm af, nu en dan versterkt met de meeslepende muziek van Pärt.
General Magic (2018)
De titel van de succesvolle Amerikaanse documentaire ‘General Magic’ refereert aan de naam van misschien wel het belangrijkste bedrijf van Silicon Valley waar bijna niemand ooit van heeft gehoord. Alle ideeën over de smartphone en over computertechnieken die tegenwoordig ons dagelijks leven domineren werden geboren in deze geheimzinnige start-up, een zusterbedrijf van Apple dat in 1990 ontstond om ‘the next big thing’ te creëren. Hoewel bijna alle muziek in ‘General Magic’ speciaal voor de documentaire is geschreven door de Britse filmcomponist Benji Merrison speelt Fratres tóch een belangrijke rol. Op het moment dat de grote doorbraak van General Magic tegen alle verwachtingen in uitblijft – en een concurrerend bedrijf juist wél succes heeft – klinkt de spannende arpeggio-passage in de versie voor cello en piano. Hoewel de film aanvankelijk een vrolijk succesverhaal schetst is er, nadat Fratres heeft geklonken, sprake van een omslag: de geniale computertechnici zien hun droom mislukken en weten op dat moment nog niet dat ze met hun ontdekkingen uiteindelijk tóch het leven van miljarden mensen zouden veranderen met de komst van de smartphone.