T.S. (Thomas Stearns) Eliot (1888-1965), een Amerikaan in Londen, is volgens velen de belangrijkste en meest invloedrijke dichter in het Engelse taalgebied, zijn The Waste Land het grootste dichtwerk van de twintigste eeuw. Geen ander gedicht verwoordde zo goed de wanhoop en uitzichtloosheid van na de eerste wereldoorlog, een oorlog die tien miljoen mensen het leven kostte, een hele generatie had weggemaaid.
Tot hij The Waste Land schreef, was Eliot een gerespecteerde maar niet heel bekende dichter. Van zijn eerdere bundel, Prufrock and Other Observations (1917), was de eerste druk van 500 exemplaren pas na vijf jaar uitverkocht. The Waste Land daarentegen maakte hem in één klap beroemd en het gedicht bleef altijd boven zijn andere werk uittorenen, tot irritatie van de schrijver: ‘Toen ik The Waste Land schreef,’ noteerde Eliot in 1931, ‘zeiden sommigen van de meer goedkeurende recensenten dat ik uitdrukking gegeven had aan “de desillusie van een generatie,” wat onzin is. Misschien heb ik uitdrukking gegeven aan hun illusie gedesillusioneerd te zijn, maar dat was niet mijn intentie.’
The Waste Land als de ultieme vertolking van een naoorlogs Europa
Of hij het leuk vond of niet, het beeld van The Waste Land als de ultieme vertolking van een naoorlogs Europa in spirituele crisis, van de inertie en ontgoocheling van de moderne mens, houdt al een eeuw stand. Eliot kreeg het idee voor The Waste Land in 1914 en begon in 1919 met dichten. Nadat hij twee jaar lang in de avonduren aan zijn gedicht had geschreven – overdag werkte hij bij Lloyds Bank in London – bevond hij zich in 1921 op de rand van de ineenstorting. Een Britse zenuwarts schreef hem drie maanden ziekteverlof voor en verwees hem naar een psychiater in Lausanne. Daar, ver weg van zijn saaie baan en zijn ongelukkige huwelijk, voltooide hij The Waste Land. Zijn vriend, de dichter Ezra Pound, ook een Amerikaan in Londen, schrapte bijna de helft waardoor veel overbodigs wegviel en de desolate sfeer sterker naar voren kwam. Later zou Eliot het schrijfproces als een moeilijke bevalling typeren, waar Pound de verlossende keizersnee op uitgevoerd had – hij droeg het gedicht dan ook op aan Pound: ‘il miglior fabbro’, de betere vakman. Pound regelde ook dat Eliot’s gedicht in november van 1922 in een Amerikaans tijdschrift werd geplaatst, waarna in december de Amerikaanse boekuitgave volgde. In 1923 drukte de Hogarth Press van Virginia en Leonard Woolf ook een Britse bundel. The Waste Land is een moeilijke tekst. Eliot verzette zich tegen de persoonlijke, welluidende verheerlijking van de natuur uit de romantische dichtkunst – William Wordsworth’s ‘I wandered lonely as a cloud,’ bijvoorbeeld. Poëzie moest onpersoonlijk zijn en, vooral, vernieuwen, de moderne tijd reflecteren. Die tijd was gefragmenteerd, complex, ongrijpbaar en dus moest de dichtkunst dat ook zijn. Onder invloed van Charles Baudelaire zocht Eliot zijn inspiratie in de vieze en vervreemdende stad waar de moderne mens ontheemd ronddoolt. De 433 regels van het gedicht laten zich niet makkelijk samenvatten. In plaats van een eenduidige verteller is er een duizelingwekkende veelheid aan stemmen, personages en perspectieven. Een eerdere titel was ‘He Do The Police In Different Voices,’ een zin die Eliot uit Dickens’ roman Our Mutual Friend gelicht had, over een man die voorleest uit de krant en verschillende stemmetjes op zet voor de politieagenten die geciteerd worden. (Het was Pound die ‘The Waste Land’ als titel suggereerde.) Naast de vele stemmen klinkt in The Waste Land overal muziek – flarden Wagner (‘Weialala leia’), ragtime, jazz, wiegeliedjes (‘London Bridge is falling down’), een vrouw die ‘whisper music’ speelt op haar lange, strakgetrokken zwarte haren. Ook zit het gedicht vol geluiden, van kinderen op de slee, het kabbelen van de Thames, geklets in een café, rammelende botten, toeterende auto’s, en vol citaten en halve citaten uit het werk van andere schrijvers (Dante, Shakespeare, Baudelaire), in zeven verschillende talen. ‘Onrijpe dichters imiteren,’ zei Eliot, ‘rijpe dichters stelen.’
‘Onrijpe dichters imiteren,’ zei Eliot, ‘rijpe dichters stelen.’
Als lezer word je heen en weer geslingerd door de tijd, vlieg je van plaats naar plaats, van scène naar scène. Dan is het zomer aan de Starnbergersee, drinken we koffie met de Litouwse Marie, ‘talked for an hour’; dan zijn we in een ‘Unreal City / Under the brown fog of a winter noon’ waar we lunchen met een koopman uit Smyrna; dan zijn we getuige van de liefdeloze affaire tussen een typiste en een karbonkelige ‘small house agent’s clerk.’ De vijf delen van het gedicht lijken nauwelijks op elkaar aan te sluiten, zo abrupt bewegen ze van situatie naar situatie. ‘Wat de samenhang is,’ schreef Virginia Woolf in haar dagboek, ‘weet ik niet zo zeker.’ Toch is er met een beetje werk wel wát cohesie te ontdekken, door verschillende thema’s die, leidmotiefachtig, terug blijven keren. De beroemde openingszin, ‘April is the cruellest month, breeding / Lilacs out the dead land,’ leidt een schijnbare tegenstelling in die het hele gedicht blijft doorwerken: het idee dat wat leven brengt, ook de dood brengt. ‘He who was living is now dead,’ lezen we in deel V, ‘We who were living are now dying.’ Dit zou je kunnen zien als een allegorie voor het naoorlogse Europa: de overlevenden van de oorlog zijn geestelijk dood, omdat ze alle contact met traditie en religie verloren zijn. Eliot maakt dit duidelijk door middel van wat hij de ‘mythische methode’ noemde, een idee dat hij van James Joyce had geleend. Joyce baseerde zijn Ulysses op de Odyssee, voor The Waste Land gebruikt Eliot onder andere het stramien van de Arthuriaanse Graallegende over de Fisher King, wiens land uitgedroogd en onvruchtbaar is geworden als gevolg van een misdaad. Evenzo is de moderne beschaving verworden tot een schrale wereld die geen leven meer voort kan brengen en The Waste Land zit dan ook vol met beelden van verdorring: ‘dusty trees,’ ‘rock without water,’ ‘dry sterile thunder without rain,’ ‘empty cisterns and / exhausted wells.’ Dit is het ‘barre land.’
Evenzo is de moderne beschaving verworden tot een schrale wereld
Zo luidt één mogelijke interpretatie van The Waste Land, de meest gangbare, maar er zijn er veel meer – Eliot’s meesterwerk is het meest becommentarieerde gedicht uit de geschiedenis van de dichtkunst, de professoren blijven zoeken naar nieuwe invalshoeken. Zelf zei Eliot dat zijn gedicht ‘over-understood’ was; echte poëzie communiceert met de lezer zonder begrepen te worden. Hij wist overigens prima wat The Waste Land betekende: het is ‘de ontlading van een persoonlijke en onbeduidende klaagzang op het leven; het is gewoon een stukje ritmisch gemopper.’
Maria Kager
Maria Kager is literatuurwetenschapper en schrijver voor onder meer De Groene Amsterdammer.
Het barre land is te zien van 22 februari t/m 16 maart. Tickets zijn hier verkrijgbaar.