Eigenlijk is het onvoorstelbaar dat niet iedereen de aangrijpende geschiedenis kent van ‘de treinen van geluk’. Als de Tweede Wereldoorlog net ten einde is, worden bijna zeventigduizend Italiaanse kinderen uit het arme zuiden op de trein gezet, om een paar maanden in een gezin in het noorden door te brengen. De Italiaanse schrijfster Viola Ardone schreef er een hartverscheurende roman over in 2019 en sinds kort is de prachtige verfilming van het boek ook te zien op Netflix. Ardone laat de zevenjarige Amerigo aan het woord, die van zijn tijdelijke pleeggezin niet alleen liefde, eten en aandacht krijgt, maar ook het grootste cadeau in zijn leven: een viool.
Wie naar de enthousiaste, nieuwsgierige en geconcentreerde gezichtjes kijkt van de kinderen in de zaal tijdens de voorstellingen van KleuterSinfonietta ziet hoe sterk de kracht van muziek is. Dat blijkt ook tijdens de workshops die Sinfonietta sinds 2021 geeft op de Taalschool voor kinderen die nog maar kort in Nederland zijn. Deze kinderen komen vaak voor het eerst in contact met klassieke muziek en ze mogen ook voor het eerst een strijkinstrument vasthouden. Een vergelijkbare ervaring heeft de zevenjarige Amerigo in Viola Ardones veel geprezen historische roman De kindertrein: een fictief verhaal dat gebaseerd is op waargebeurde feiten. ‘Dit verhaal moest verteld en Ardone doet het met passie’, aldus de Italiaanse krant Corriere della Sera. ‘Een geweldige roman over de keuzes in het leven’ voegt La Stampa daaraan toe. En het Parool noemt het ‘Een ontroerend verhaal over hechting en onthechting’. Met de verbazing en de eigenzinnigheid van een intelligent kind van zeven laat Amerigo ons zien hoe ingrijpende gebeurtenissen het leven beïnvloeden en hoe sterk de aantrekkingskracht is van muziek.
De treinen van geluk
De kindertrein van Ardone is gebaseerd op een relatief onbekend maar waar gebeurd verhaal uit de naoorlogse geschiedenis van Italië. In 1946 werden duizenden kinderen op initiatief van de Communistische Partij per trein naar het noorden van Italië gebracht, om daar een paar maanden in een gastgezin te verblijven. Hongerige kansarme kinderen uit het zuiden zouden zo een goed onderkomen hebben terwijl men in het zuiden hard werkte aan de wederopbouw. Een goed bedoeld project dat wellicht niet helemaal goed was doordacht, want het leidde tot gespleten gezinnen. Want sommige kinderen wilden niet meer terug naar het arme zuiden, en veel kinderen die wél teruggingen voelden zich niet meer thuis en verlangden terug naar het leven bij hun gastouders. En uiteraard was het voor alle betrokken volwassen ook een uiterst pijnlijke affaire: geen ouder zet zijn kind graag alleen op de trein om het vervolgens drie maanden te moeten missen. En tegelijkertijd was het voor de gastouders ook moeilijk om na drie maanden afscheid te moeten nemen van de kinderen waar ze een paar maanden met (groeiende) liefde voor hadden gezorgd. Toch was het positieve perspectief dat de Communistische Partij schetste – de arme kinderen uit het zuiden zouden op deze manier een paar maanden lang voldoende te eten krijgen en voor velen was het ook een kans om voor het eerst naar school te gaan – kennelijk zó overtuigend dat veel ouders meewerkten aan dit project.
Hoe ingewikkeld en controversieel dit project was, wordt kernachtig omschreven op een sleutelmoment in de roman, als de kleine Amerigo voor het eerst mag meehelpen in de muziekinstrumenten-werkplaats van zijn gastvader Don Alcide. Amerigo (die zijn eigen vader nooit heeft gekend omdat die volgens zijn moeder ‘naar Amerika is vertrokken om geld te verdienen’) houdt voor het eerst een stemvork vast, hij mag ook even pianospelen, al zou hij nóg liever willen vioolspelen, net zoals zijn geheime vriendinnetje in Napels dat op het conservatorium zit. Op het moment dat Don Alcide enthousiast applaudisseert voor Amerigo’s eerste kennismaking met de toetsen van de piano komt een klant binnen om haar gerestaureerde viool op te halen. Als ze hoort dat Amerigo ‘er één van de kindertrein is’ verzucht ze verdrietig: ‘Ze hebben ze naar hierboven laten komen, die arme stakkertjes. Die urenlange reis, al die ongemakken. Maar als deze mooie vakantie voorbij is moeten ze weer terug naar hun armoede. Was het niet beter geweest als ze dat geld aan hun families hadden gegeven, in plaats van ze hierheen te halen?’ Vervolgens geeft de vrouw een muntje aan Amerigo en zegt ze: ‘Maar goed, alles bij elkaar genomen is dit beter dan niets (…), nu heb je tenminste de kans om een vak te leren. Wat zou je later als je groot bent graag willen doen, ook instrumenten repareren?’ ‘Nee,’ zeg ik. Als ik groot ben wil ik geen instrumenten repareren. Ik wil ze bespelen, dan geven ze me geld om me te zien optreden.’ Ik geef haar het muntje terug, de mevrouw zegt niets en vertrekt.
De keus voor liefde en muziek
Amerigo weet op dat moment nog niet hoe bepalend deze scène zal zijn voor de rest van zijn leven. Want zijn droom om violist te worden is dankzij zijn ervaringen met ‘de kindertrein’ opeens een reële optie geworden. Vlak na deze middag in de werkplaats krijgt hij voor het eerst van zijn leven een écht verjaardagscadeau: een kleine viool, die Don Alcide zelf voor hem heeft gemaakt. En uiteraard krijgt hij de resterende tijd in het gastgezin ook vioolles. Hoe pijnlijk is het voor het kleine jongetje, om eenmaal terug in Napels te ontdekken dat zijn eigen moeder het vioolspelen verbiedt. ‘Zijn eigen moeder, die zelf nooit liefde van haar ouders heeft gekregen en die daarom geen liefde aan haar zoon kan tonen’ – volgens een treffende analyse van een Napolitaanse buurvrouw die zich méér over Amerigo ontfermt dan zijn eigen moeder. Viola Ardone schetst op een ontroerende manier de confrontatie tussen moeder en zoon en de drastische keuzes die de zoon moet nemen om zijn eigen route in het leven te vinden: een leven waarin wél plek is voor liefde en muziek.
Noortje Zanen
Het boek De kindertrein is te koop via Xander Uitgevers
De boekverfilming is sinds december te zien op Netflix, bekijk de trailer.